تاثیر صدقه بر سلامت روان

صدقه، به اموالی می‌گویند که به قصد قُربَت در راه خدا داده می‌شود. صدقه یا واجب است یا مستحب که در آیات قرآن و روایات مصارف و شرایط آن بیان شده است. طبق روایات، صدقه دادن نه تنها موجب کم شدن اموال انسان نمی‌شود، بلکه برکت و یا افزایش اموال را نیز به دنبال دارد. بنابر آیات و روایات گیرنده صدقه خداوند است ازاین‌رو بهتر است که صدقه از اموال پاک باشد و به صورت پنهانی داده شود. برای صدقه در روایات آثار زیادی از جمله شفای مریض، طولانی شدن عمر بیان شده است.

اهمیت صدقه دادن از دیدگاه قرآن

در سوره توبه آیه ۱۰۴ آمده است، خداوند خود، صدقات را می‌گیرد: أَلَمْ یعْلَمُوا أَنَّ الله هُوَ یقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبَادِهِ وَیأْخُذُ الصَّدَقَاتِ وَأَنَّ اللهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّ‌حِیمُ ﴿۱۰۴﴾ (ترجمه: آیا ندانسته‌اند که تنها خداست که از بندگانش توبه را می‌پذیرد و صدقات را می‌گیرد، و خداست که خود توبه‌پذیر مهربان است؟)[ توبه–۱۰۴]

در تفسیر نمونه ذیل این آیه آمده است: این تعبیر، عظمت و شکوه این حُکم اسلامی را مجسم می‌سازد و علاوه بر تشویق همه مسلمانان به این فریضه الهی، هشدار می‌دهد در پرداخت زکات و صدقات، نهایت ادب و احترام را به خرج دهند؛ چرا که گیرنده خداست. همچنین در روایتی از امام سجاد (ع) آمده است:إنَّ الصَّدَقَة لاتَقَع فی یدِ العَبدِ حتّی تَقَعُ فی یدِ الرَّب (ترجمه: صدقه در دست بنده قرار نمی‌گیرد مگر این که قبلاً در دست خدا قرار گیرد.)

اهمیت صدقه بر سلامت روان

1) عبادت در هر شکلی که باشد، یکی از عوامل سلامت روان است. پژوهش‌های انجام شده نشان می‌دهد که رفتارهای دینی به ارتقای سلامت روان کمک می‌کنند. یکی از عبادت‌های پیشنهادی خداوند، انفاق و بخشش مال به دیگران(صدقه) است. این مفهوم به شکل‌های واجب مانند پرداخت خمس و زکات و گونه‌های داوطلبانه و مستحبی آن مانند رسیدگی به محرومان، تکریم ایتام و مانند آن قابل اجراست.

2) انفاق یکی از واژه‌های دینی است که در آموزه‌های قرآنی و سخن معصومان زیاد به چشم می‌خورد. سیاست‌های تشویقی فراوانی هم برای این گذشت مالی در نظر گرفته شده است مانند اینکه هر چه انفاق شود، جای آن توسط خداوند پر می شود. انفاق در راه خدا، مانند برداشتن آجر از یک ساختمان نیست که جایش خالی شود، بلکه همانند برداشتن یک سطل آب از رودخانه است که فورا جایش پر می‌شود.

3) بخشش مالی، شرایط ویژه خود را دارد. این رفتار باید بدون منت نهادن بر فرد مقابل و ایجاد مزاحمت برای او باشد. بخشش‌هایی که از سر فخرفروشی یا به قصد تطمیع دیگری انجام می‌شود، از ارزش تهی است و تنها تمایلات شخصی فرد را تأمین می‌کند.

بیشتر بخوانید: اهمیت صدقه در اسلام چیست؟

4) در سیره کامل‌ترین انسان‌ها، بخشش فراوان به چشم مي‌خورد. نمونه‌ای از آن در سوره انسان آمده است که امام علی(ع) و خانواده‌اش، سه روز گرسنه ماندند و غذای روز سوم خود را نیز به نیازمند بخشیدند. امام مجتبی(ع) نیز چند بار تمام دارایی خود را با نیازمندان تقسیم کردند.

5) میانه‌روی در بخشش، یکی از ستون‌های تداوم این رفتار است. سفارش قرآن این است که نه دست را دور گردن خود بپیچیم و قطره‌ای از آن برای دیگران نچکد و نه آن قدر دست بازی کنیم که خود نیازمند بمانیم. برای نحوه بخشیدن هم قانون‌های ویژه‌ای تعیین شده است.

6) اصل در دین، تکریم شخصیت افراد است. بخشش نباید به سلامت شخصیت و وجهه اجتماعی نیازمندان لطمه وارد کند. لذا دستورات دین به گونه‌ای تعریف شده که فرد بخشنده، باید از خداوند به خاطر دریافت پاداش‌های فراوان متشکر باشد و نیازمند را فرصتی برای ارتقای معنوی خود بداند نه تهدیدی برای ارتقای مادی خویش.

7) بر اساس قانون تکریم انسان‌ها، در سفارش‌های دینی آمده است که انفاق‌های مستحبی را در پنهان و به دور از چشم دیگران انجام دهید تا شخصیت افراد حفظ شود. همچنین داریم که قرض دادن، هجده برابر صدقه دادن پاداش دارد؛ نکته روان‌شناختی این دستور می‌تواند ترغیب افراد به تلاش جهت ادای دین، تکریم شخصیت آنان و کمک به سلامت عمومی جامعه با پویایی  و همدلی افراد آن باشد.

8) در اسلام، همان‌قدر که تلاش به کسب درآمد از راه صحیح شده، به همان نسبت نیز افراد را از وابستگی به پول و مال پرهیز داده‌اند. پول در زندگی دین‌دار تنها وسیله‌ای است برای کسب رضایت خداوند که با انجام وظایف مالی محقق می‌شود. امام سجاد علیه‌السلام می‌فرماید: «بهره بردارى از مال كمال مردانگى است».1 در جمله‌ یکی از اندیشمندان آمده است: «پول مانند دست و پا برای انسان است؛ یا از آن استفاده کن یا آن را از دست بده».2دین موافق انباشت مال نیست، بلکه آن را در چرخه اقتصادی جامعه و نیز تأمین نیازهای شخصی، خانوادگی و نوع‌دوستی جستجو می‌کند.

9) همدلی، یکی از مهارت‌هایی است که افراد را در نزدیک شدن به یکدیگر و نیز پدیدآیی احساس خوب و انسان دوستانه یاری می‌دهد. بخشش مادی نیز یکی از شاخص‌های همدلی است که به هنگام نیاز دیگران، می‌تواند مرهمی بر زخم‌های اقتصادی باشد. در همدلی، فرد با هوش هیجانی مناسب خویش، می‌تواند خود را در موقعیت دیگران بگذارد و از نگاه آنان به مشکلات نگریسته و به حل آن اقدام کند.

10) عبور از خود، جلوه‌های گوناگونی دارد. تا زمانی که شخصی در خودخواهی خویش غرق باشد، لذت شکوفایی را نخواهد چشید. بخشش‌های مادی، جلوه‌ مثبت گذر از خودشیفتگی است و گامی برای ارتقای سلامت. کسانی که قدرت بخشیدن و از خودگذشتن را داشته باشند، به همان نسبت از تقدیر و محبت دیگران نیز برخوردار می‌شوند که یکی از نیازهای اساسی در روان‌شناسی انسان‌گراست.

صدقات به دو دسته تقسیم می‌شوند:

واجب:

 در این نوع از صدقه، شخص باید بخشی از اموال شخصیِ خودش را با شرایطی خاص به افرادی مخصوصی بدهد. صدقه واجب مثل زکات، خمس و فطریه.

مستحب:

 اندازه خاصی ندارد و انسان می‌تواند هر مقدار از مالش را که بخواهد در راه خدا به فقرا و نیازمندان ببخشد.

ویژگی‌ها و شرایط صدقه از نظر معصومین

• قبل از هر چیز، صدقه باید از اموال حلال و خوب و سالم باشد.
• بهتر است که صدقه و انفاق مخفی باشد.
• صدقه و انفاق همراه با آزار و منّت نباشد.
• انفاق و صدقه باید توأم با اخلاص و خلوص نیت باشد.
• انفاق و صدقه از اموالی باشد که آنها را دوست داریم و مورد علاقه ماست.
• انفاق کننده هرگز خود را مالک حقیقی تصور نکرده، بلکه خود را واسطه بین خدا و خلق بداند.

کیفیت صدقه دادن

 دو روش ناپسند از نگاه قرآن:

خداوند از دو روش در صدقه‌دادن نهی کرده است:

1. صدقه برای ریا و خودنمایی باشد. در چنین موردی صدقه از همان ابتدا باطل می‌شود.
2. صدقه‌ای که بعداً با منت و اذیت، ثواب و ارزشش از بین می‌رود.

باطل بودن این دو قسم صدقه از این رو است که برای رضای خدا انجام نشده یا اگر هم برای رضای خدا بوده، شخص نتوانسته نیت خود را خالص نگه دارد و با منت و اذیت آن را باطل کرده است.

دو روش نیکو از نگاه قرآن:

خداوند در قرآن دو قسم صدقه دادن را مطرح کرده و هر دو را ستوده است:

1. صدقه پنهان: انسان را از ریا دور می‌سازد و آبروی فقیر محفوظ می‌ماند و فقیر احساس ذلت و خفت نمی‌کند. از آنجا که بنای دین بر اخلاص است، هرآنچه عمل خالص‌تر باشد، فضیلت بیشتری دارد و به همین جهت خدای سبحان صدقه مخفی را بر صدقه علنی ترجیح داده و می‌فرماید:«اگر مخفیانه صدقه دهید برایتان بهتر است».
2. صدقه آشکار: که تشویق و دعوت عملی مردم به کار نیک و مایه دلگرمی فقرا و مساکین است؛ چرا که می‌بینند در جامعه کسانی هستند که به حال آنان ترحم می‌کنند؛ همچنین این کار باعث می‌شود روحیه یأس و ناامیدی از فقرا برود.

آثار و برکات صدقه دادن

روایات بسیاری درباره فضیلت و برکات صدقه نقل و فواید و آثار زیادی برای آن بیان شده است، از جمله آنهاست.

دوری از بلا و مرگ بد

رفع بلا، دوری از مرگ سوء و… از آثار انفاق است. امام باقر(ع) می‌فرماید: «صدقه هفتاد بلا را از انسان دور می‌کند و نیز مرگ سوء را از انسان دور می‌نماید؛ چرا که صاحب صدقه هرگز با مرگ سوء از دنیا نمی‌رود».

امام باقر(ع)

اَلبِرُّ وَ الصَّدَقَةُ ینفیانِ الفَقرَ وَ یزیدانِ فِی العُمرِ وَ یدفَعانِ عَن صاحِبِهِما سَبعینَ میتَةَ سوءٍ (ترجمه: کار خیر و صدقه، فقر را می‌بَرند، بر عمر می‌افزایند و هفتاد مرگ بد را از صاحب خود دور می‌کنند.) من لا یحضره الفقیه، ج ۲، ص ۶۶، ح ۱۷۲۹.

طول عمر

پیامبر اکرم(ص) می‌فرماید: «صدقه و صله رحم شهرها را آباد می‌کند و بر عمرها می‌افزاید.»

شفای مریض

از دیگر آثار مهم صدقه و انفاق، شفای مریض است. در حدیثی از معصومان(ع) آمده است: «بیمارانِ خود را به وسیله صدقه درمان کنید». و در حدیث دیگری می‌خوانیم که مستحب است مریض با دست خود صدقه بدهد.

دورکننده فقر

از امام باقر(ع) نقل شده است که می‌فرماید: «نیکی و صدقه فقر را دور می‌کند…»

آثار معنوی صدقه

از نظر قرآن صدقه در راه خدا، تجارتی پرسود و معامله‌ای ارزشمند است که موجب جلب پاداش‌های عظیم و رسیدن به بهشت الهی شده، انسان را از هول و هراس قیامت ایمن نموده و موجب نجات از عذاب دردناک الهی می‌شود.

دفع نحوست

پیامبر(ص) می‌فرماید: هرگاه شب را به صبح آوردی، صدقه‌ای بده تا نحسی آن روز را از تو دور کند و هرگاه روز را به شب آوردی، صدقه‌ای بده تا نحسی آن شب را از تو دور کند.

عامل عبور از صراط

امام صادق(ع) می‌فرماید: در طلب گذر از صراط بودم پس آن را در صدقه دادن یافتم.

مایه ضمانت بهشت

امیرالمؤمنین (ع) می‌فرماید: برای شش گروه بهشت را ضمانت می‌کنم. یکی مردی که صدقه‌ای را کنار بگذارد که بدهد، اما بمیرد؛ پس او اهل بهشت است. پنج گروه دیگر اینان‌اند: عیادت‌کننده از بیمار، جهادگر، حج‌گزار، راهی نماز جمعه و راهی تشییع جنازه که بیمرند و به خانه باز نگردند.

سخن پایانی:

 همان طور که در این مقاله خواندیم، صدقه مانند سایر امور خیریه می تواند باعث بهبود وضعیت سلامتی. افزایش رضایت و شادمانی در زندگی شود. احساس کمک به دیگران به شما توانایی مدیریت استرس و اجتناب از بیماری را می دهد. نکته دیگری که در قرآن به چشم می‌خورد، توجه به بخشش مالی درکنار دیگر عبادت‌هاست. در بیشتر موارد، زکات دادن پس از نماز خواندن آمده است که می‌تواند در درونی شدن دین‌داری افراد و توجه به رشد معنوی همه جانبه آن کمک کند. ممکن است افراد در عبادت‌های فردی رغبت بیشتری داشته باشند و در تنهایی و بی‌تفاوتی خود متوقف شوند. نسخه بخشش مادی، گامی است برای خروج از تنهایی و تقویت همدلی با دیگران. نتیجه آن رشد جامع و درونی سازی دین برای افراد است.