خُمس (به زبان عربی به معنای «یک پنجم») یکی از انواع مالیات‌های اسلامی است که شیعیان بدان معتقدند و به منظور رفع مشکلات مالی امت اسلامی و توزیع عادلانه ثروت و تقویت بنیه مالی حکومت اسلامی در جهت رفع نیازهای امت اسلامی وضع شده‌است.همچنین خمس از موضوعات مهم فقه اسلامی و به طور خاص فقه امامیه است. محاسبه و پرداخت خمس از تکالیفی است که شیعیان در طول زندگی به آن عنایتی ویژه دارند.
نیمی از خمس به سادات فقیر اختصاص دارد و نیم دیگر به عنوان سهم امام در دوران غیبت امام زمان توسط مراجع تقلید در اموری که با توجه به تاریخ زندگی اهل بیت(ع) مورد مصرف خمس تشخیص می‌دهند، هزینه می‌گردد. وجوهات حاصل از پرداخت خمس یکی از منابع اصلی مالی حوزه‌های علمیه و ترویج دین در جامعه اسلامی است.
خمس از دیدگاه قرآن
خداوند در آیه زیر وجوب خمس و مصارف آنرا به صورت فشرده بیان کرده و اهمیّت آنرا گوشزد كرده است.
« وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبى وَ الْیَتامی وَ الْمَساكِینِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ إِنْ كُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ وَ ما أَنْزَلْنا عَلى عَبْدِنا »
( یعنی ای مؤمنان) بدانید كه آنچه به شما غنیمت و فایده رسد (كم یا زیاد) خمس (یك پنجم) آن مخصوص خدا و رسول و خویشان او و یتیمان و مسکینان و در راه ماندگان است اگر یتیمان به خدا و آنچه بر بنده خود نازل كرده ایم دارید.
خمس به چه چیزهایی تعلق می گیرد؟
در هفت چیز خمس واجب است كه عبارتند از:
1. منفعت كسب:
هر گاه انسان از تجارت یا صنعت یا كسب های ديگر مالی بدست‌آورد.
2. معدن:
درصورتی که كسی از معدن« طلا، نقره، سرب، مس، آهن، نفت، ذغال سنگ، فیروزه، عقیق، زاج»، نمك و معدن های ديگر چیزی بدست آورد در صورتی كه به مقدار نصاب ( بعد از كسر مخارج به میزان 105 مثقال نقره سكه دار یا 15 مثقال طلای سكه دار قیمت آن) باشد باید خمس آن را بدهد.هر گاه انسان از تجارت یا صنعت یا كسب های ديگر مالی بدست‌آورد به آن خمس تعلق می گیرد
3. مال حلال مخلوط به حرام:
درصورتی که مال حلال با مال حرام به طوری مخلوط شود كه انسان نتواند آن ها را از یكدیگر تشخیص دهد و صاحب مال و مقدار آن هیچ كدام معلوم نباشد باید خمس تمام مال را بدهد.
4. گنج:
گنج مالی است كه در زمین یا درخت یا كوه یا دیوار مخفی باشد و كسی آن را پیدا كند( و صاحب آن معلوم نباشد و خلاصه) طوری باشد كه به آن گنج بگویند( باید خمس آن را بدهد)
5- غنیمت:
درصورتی که مسلمانان به امر امام معصوم(ع) با كفار جنگ كنند چیزهائی در جنگ بدست آورند به آن ها غنیمت گفته می شود و مخارجی كه برای غنیمت كرده اند مثل مخارج نگهداری و حمل و نقل آن و نیز مقداری كه امام (ع) صلاح می داند به مصرفی برساند و چیزهائی كه مخصوص به امام است، باید از غنیمت كنار بگذارند و خمس بقیه آن را بدهند.
6. جواهری كه به واسطه فرو رفتن در دریا به دست می آید:
درصورتی که كسی به واسطه فرو رفتن در دریا لؤلؤ یا مرجان یا جواهر ديگر روئیدنی باشد یا معدنی، كه با فرو رفتن در دریا بدست می آید درصورتی که پس از كم كردن مخارجی كه برای بیرون آوردن آن كرده قیمت آن به هجده نخود طلا برسد باید خمس آن را بدهد.
7. زمینی كه كافر ذمّی از مسلمانان می خرد:
درصورتی که كافر ذمّی( یهودی یا نصرانی كه در پناه اسلام است) زمینی را از مسلمانان بخرد باید خمس آنرا از همان زمین بدهد و چنانچه پول آن را هم بدهد اشكالی ندارد ولی چنانچه غیر از پول چیز دیگری بدهد باید با اجازه حاكم شرع باشد و نیز اگر مسکن و دكان و شبیه اینها را از مسلمانان بخرد درصورتی که زمین آن را جداگانه قیمت كنند بایدخمس زمین را بدهد.
بیشتر بخوانید: آیا خمس به خانه هم تعلق می گیرد؟
آثار نپرداختن خمس
به همین جهت فقها در آثار نپرداختن خمس، مسایلی را مطرح نموده اند:
الف) انسان تا خمس مالش را ندهد، نمی تواند در آن تصرف کند. مثلاً غذایی که در آن خمس باشد نمی تواند مصرف کند.
ب) اگر با پول خمس نداده، خرید و فروش کند ( بدون اجازه حاکم شرع) به اندازه خمس مال، معامله باطل است. چنان که اگر آن را به کسی هدیه نماید، گیرنده هدیه نمی تواند به مقدار خمس، در آن مال تصرف نماید.
ج) اگر بخواهد پول خمس نداده را به صاحب حمّام بدهد و در حمام غسل کند، غسل او باطل است.
خمس از نظر برخی از فقیهان
به نظر برخی فقیهان، خمس و انفال ملک اشخاص نیست، بلکه به حکومت حق و منصب امامت تعلق دارد که طی دوران مختلف بر پیامبر و امامان شیعه منطبق بوده است. و البته اداره زندگی شخصی و خانوادگی پیامبر از مهم ترین مصالح مسلمین و از جمله مصارف خمس است. در روایات نیز شواهدی مبنی بر این که خمس ملک عنوان است نه اشخاص وجود دارد.
همچنین عناوین سه گانه یتیمان، مساکین و ابن سبیل که در آیه خمس آمده است، مصادیقی از مصارف خمس هستند و به معنای این نیست که خمس ملک و متعلق به آن هاست؛ چرا که رسیدگی به امور آن ها از وظایف حکومت است.
یکی از دلایل این موضوع، وجود «لام» ملکیت و اختصاص برای عناوین سه گانه اول آیه خمس است که برای عناوین سه گانه دوم تکرار نشده است. و اساساً خمس یک حق مالی یکپارچه و غیرقابل تقسیم است که اولاً و بالذات به خداوند تعلق دارد و سپس به پیامبر و امامان معصوم از جهت حکومت و امامت.
کلام پایانی
خمس از نظر لغت به معنی یک پنجم است و در شرع خمس عبارت است از اینکه هر مسلمانی که بالغ و عاقل باشد بر او لازم است که خمس هفت چیز را بعنوان حق واجب الهی بدهد. و به صورت کلی خمس دو قسمت می شود یک قسمت از آن خدا و پیامبر و اولی الامر (امام) است که با وجود امام معصوم سهم خدا و پیامبر نیز حق امام می باشد که از آن به سهم امام تعبیر می شود و قسمت دیگر آن حق سادات مستمند و درمانده است که به آن سهم سادات گفته می شود.
منفعت کسب/ معدن/ مال حلال مخلوط به حرام/ غنیمت/ گنج و…
خمس به معنای یک پنجم مازاد درآمد سالیانه می باشد. که بر هفت چیز واجب است. همچنین نیمی از خمس سهم سادات و امام می باشد.
پرداخت خمس یکی از اعمال واجب در احکام اسلامی می باشد. وآثار نپرداختن خمس اینست که انسان تا خمس مالش را ندهد نمی تواند در مالش تصرف داشته باشد. اگر خمس پول را نپردازد نمی تواند خرید و فروش کند. و مواردی دیگر که در مقاله ذکر نمودیم.
بدون دیدگاه